Olszowski (Olszewski) Hieronim z Olszowy h. Prus II (ok. 1622–1677), podstoli koronny, potem wojewoda rawski. Był synem Walerego, kaszt. spicymirskiego, i Zofii Duninówny z Wielkiego Skrzynna, młodszym bratem Andrzeja (zob.). Przypuszczalnie razem z Andrzejem uczył się w jezuickim kolegium w Kaliszu. Działalność publiczną rozpoczął w latach «potopu», kiedy to dochował wierności Janowi Kazimierzowi, a następnie walnie przyczynił się do usunięcia Szwedów z woj. sieradzkiego; dowodził (był wtedy starostą brzeźnickim) w r. 1656 pospolitym ruszeniem, wyprawami powiatowymi i rajtarią złożoną z jeńców szwedzkich wziętych do niewoli przy zdobywaniu fortec w woj. sieradzkim. Chorągwią rajtarską dowodził od poł. 1656 r. do jesieni 1658. W nagrodę za zasługi i dzięki poparciu sejmiku szadkowskiego w r. 1658 został chorążym wieluńskim. Dalszą karierę zawdzięczał przede wszystkim protekcji starszego brata. Blisko związany z królową Ludwiką Marią, w zamian za zobowiązanie poparcia planów elekcji «vivente rege», które O. podpisał w styczniu 1661 w Częstochowie, uzyskał na sejmie 1661 r. zwolnienie od płacenia kwarty ze starostwa brzeźnickiego. W l. n. został nagrodzony starostwem wieluńskim (przed r. 1667), otrzymał też godność koniuszego królowej (z tym tytułem uczestniczył w jej pogrzebie 3 IX 1667 w Krakowie). W tych latach sejmy czterokrotnie powierzały O-emu funkcję komisarza do spraw granicznych Wielkopolski ze Śląskiem (1658, 1659, 1661, 1667).
O. był na sejmie abdykacyjnym Jana Kazimierza w r. 1668, t. r. posłował z ziemi wieluńskiej na konwokację. Został wówczas komisarzem do rewizji skarbca i archiwum koronnego, wybrano go też na rezydenta do rady przy prymasie na czas bezkrólewia. Konfederację generalną podpisał z zastrzeżeniem praw Kościoła katolickiego. W r. 1669, jako poseł ziemi wieluńskiej i deputat do egzorbitancji, uczestniczył w pracach sejmu elekcyjnego. Elekcję Michała Wiśniowieckiego podpisał z woj. sieradzkim i ziemią wieluńską. Po elekcji O. poparł króla, uczestniczył w jego koronacji, a 27 XI 1669 wyruszył w orszaku poselskim swego brata Andrzeja, podkanclerzego, do Wiednia dla zawarcia przymierza z cesarzem Leopoldem I i z prośbą o rękę arcks. Eleonory dla króla Michała. Najważniejsze rozmowy prowadził osobiście podkanclerzy bez dopuszczania swych towarzyszy do najistotniejszych spraw. Natomiast O. uczestniczył w ceremonialnej oprawie poselstwa, audiencjach, bankietach i wizytach. Po podpisaniu paktów podkanclerzy 29 XII wyjechał do kraju, ale pozostawił w Wiedniu O-ego, który miał przyjechać na ślub do Częstochowy w orszaku Eleonory i jej matki. Podczas pobytu w Wiedniu, w styczniu 1670 otrzymał O. od króla urząd koniuszego przyszłej królowej. W połowie lutego przekazał królowi w upominku od cesarza cug siedmiu białych koni. W następnym okresie O. stał blisko dworu Michała i był wtajemniczony w politykę króla. Opozycja malkontencka w anonimowej „Informatia Rzpltej potrzebna” przypisywała O-emu, iż na wiosennym sejmie 1670 r. miał głosić, że zamiarem dworu jest strącić wydatniejsze głowy, umniejszyć szlachtę, przerzedzić wojsko polskie, wprowadzić rajtarów cesarskich, zapewnić królowej zarząd jej dóbr przez własnych gubernatorów oraz zawrzeć ligę z Austrią, Szwecją i Brandenburgią. W maju 1670 podkanclerzy wysunął O-ego na posła Rzpltej do Berlina, jednak król powierzył tę misję Szczęsnemu Morsztynowi. Był O. na sejmie jesiennym 1670 r. i został wyznaczony na komisarza do uregulowania spraw granicznych między Śląskiem a Koroną. Miał wówczas dostać odebrane podskarbiemu kor. Janowi Andrzejowi Morsztynowi bogate starostwo kowalskie, ale nie otrzymał go wobec załagodzenia sporu z malkontentami. Podkanclerzy używał O-ego jako zaufanego pośrednika, m. in. przez O-ego szły prośby o nadawanie wakansów, nie bez korzyści własnych O-ego. Na sejmie pacyfikacyjnym 1673 r. (na którym został deputatem izby poselskiej do rady wojennej przy królu) król nagrodził O-ego starostwami kampinoskim i mszczonowskim, a po 25 II mianował go podstolim kor., sejm zaś polecił wypłacić O-emu 10 000 zł, zabezpieczone także jego sukcesorom na dochodach ze starostwa wieluńskiego za odbudowę i utrzymywanie własnym kosztem zamku wieluńskiego.
Przed elekcją 1674 r. O. początkowo był przy królowej Eleonorze, pośredniczył nawet w rozmowach dotyczących spraw stronnictwa prohabsburskiego; liczono na poparcie O-ego dla ks. Karola lotaryńskiego. Jednak O. nie opowiedział się wyraźnie za żadną z kandydatur, wiadomo było, że pójdzie za wskazówkami podkanclerzego. Dlatego też po elekcji Jana Sobieskiego, którą podpisał z ziemią wieluńską, nie przebywał już na dworze Eleonory. W l. 1674–6 bawił w swoich dobrach. Uczestniczył w koronacji Jana III, w Krakowie w lutym 1676.
O. dbał o rozwój fortuny rodzinnej, był najbogatszym z rodziny. Dziedziczył m. in. na Olszowie, Rudnikach, Stryjkowicach i Rudnickiej Kuźnicy w ziemi wieluńskiej. Hojnie uposażył w r. 1676 Bractwo Pocieszenia Najśw. Maryi Panny przy kościele w Zagojściu. Skrupulatnie wypłacał czynsz zapisanej na jego dobrach Rudniki przez brata Andrzeja sumy na rzecz Uniw. Krak. Przetłumaczył z łaciny na język polski „Szkołę salernitańską”, wierszowane porady lekarskie ze wskazówkami dotyczącymi zielarstwa i ziołolecznictwa, popularną w XVII w. (cztery wydania w Krakowie w l. 1640, 1645, 1648, 1684). Był mecenasem Jana Pisarskiego, który w r. 1676 dedykował mu swego „Mówcę polskiego”. Zmarł O. na początku 1677 r., przed 18 II, jako wojewoda rawski, którym został za wstawiennictwem brata, mianowany z antydatacją bezpośrednio po śmierci, «dlatego żeby chociaż na nagrobku był senatorem».
O. był żonaty z Petronelą Wołucką, kasztelanką małogoską; miał córkę Zofię, zamężną za Aleksandrem Lipskim, kaszt. inowłodzkim, i syna Andrzeja, chorążego gostyńskiego, żonatego z Zofią Koniecpolską, wdową po Aleksandrze Załuskim, woj. rawskim.
Estreicher, XXIII 348; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Bentkowski, Hist. liter., II 453; Bużeński S., Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich, Wil. 1860 IV 194; Korytkowski, Arcybiskupi gnieźn., IV; Niesiecki, I, VII; Uruski, XII; Żychliński, XXI 95; Elektorowie; – Bartoszewicz J., Poselstwo ks. J. Załuskiego do Portugalii i Hiszpanii 1674–1675, w: Dzieła, Kr. 1881 IX 235–6; Hist. B. Jag., I; Kamińska-Linderska A., Polska a Brandenburgia, „Kwart. Hist.” R. 72: 1966 s. 312; Korzon T., Dola i niedola J. Sobieskiego, Kr. 1898 II 364, 422, III 106; Wimmer J., Wojsko polskie w drugiej połowie XVII w., W. 1965; Wiszniewski, Hist. liter. pol., IX 574; Wyrwicz K., Konfederacja gołąbska, P. 1853 s. 59; – Arch. nacji pol. w uniw. padewskim; Dyplomaci w dawnych czasach, Oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, Kr. 1959; Die Gelehrte Welt des 17 Jh. über Polen, Zeitgenossische Texte, Hrsg. v. E. M. Szarota, Wien 1972; Hirsch F., Zur Geschichte der polnischen Königswahl v. 1674, Danziger Gesandtschaftsberichte „Zeitschr. d. Westpreuss. Gesch.-Vereins” H. 43: 1901; Kochowski W., Roczników Polski Klimakter IV, Lipsk 1853 s. 64; Listy Piotra Ronquillo posła hiszpańskiego pisane z Polski 1674 r., Wyd. F. Różański, Kr. 1878 s. 13; Lustracje województwa rawskiego XVII wieku, Wr. 1965; Pisma do wieku Jana Sobieskiego; Vol. leg., IV 542, 628, 696, 716, 941, 1019, 1036, 1038, 1062, V 32, 69, 102, 119, 276, 280, 294, 336; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1958 s. 522; Załuski, Epistolae, I 165, 691–2; – Arch. UJ: Akta papierowe rkp. nr 64 s. 482 nr 3238–3240, 3241–3242, B. Czart.: rkp. nr 426 k. 811, 823, nr 530 s. 70, 72, 73 (wiersze satyryczne na H. Olszowskiego), nr 3738 s. 39–41 (list O-ego z W., 12 XI 1670); B. Kórn.: rkp. 356 k. 165 (instrument electiey w Częstochowie z KJMcią); B. PAN w Kr.: rkp. nr 1070 k. 209v. (relacja P. Kochanowskiego transakcji wiedeńskiej), nr 8342 s. 669, 670, 678 (Teki Pawińskiego, Nr 25 – Akta sejmiku woj. sieradzkiego); – Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski w Materiałach Red. PSB.
Kazimierz Przyboś